تاریخچه قاین

 تاریخ قهستان
محمد اسماعیل اعتمادی ، کارشناس باستان شناسی

بنا به روایات اسطوره ای قاین را کی لهراسب پدر گشتاسب ساخته است ، اگر چه این روایات نمی تواند محل استناد محقق واقع گردد اما بهر حال نشان از قدمت طولانی و دیرینه این شهر دارد .
بر اساس یافته های تاریخی در گذشته شهر قاین با مناطقی چون ، تون ، ترشیز ، باخرز ، بیرجند و گناباد تشکیل سرزمین بزرگی به نام قهستان را میداده است . کمه قهستان به نامهای مختلف ترجمه شده است . "یاقوت حموی" قهستان را معرب کلمه کوهستان دانسته است . "عارف شیروانی" در کتاب "بستان السیاحه" می اورد :
« ولایت قهستان ولایتی است مشتمل به بلاد عظیم و قصبات قدیم و نواحی دلگشا و قرای بهجت افزا اغلب انها از اقلیم سوم و بعضی از اقلیم چهارم است و محدود است به ولایات هرات و سیستان و خراسان و بیابان لوت و قهستان نه از خراسان است ، بلکه از مضافات ان است و شانزده ولایت دارد .»
"ابن حوقل" در کتاب "صوره الارض" نوشته است :
« قهستان ناحیه ای از خراسان در بیابان فارس است و شهری بدین نام ندارد قصبه [ مرکز ] ان قاین است و شهرهای ان ینابذ و طبسین است . اما قاین وسعت ان به اندازه سرخس و بناهای ان از گل و دارای قهندز [ کهندژ] است »
"ابوالقاسم بن احمد جیهانی" مورخ نیمه دوم قرن چهارم هجری در کتاب اشکال العالم آورده است :« قهستان از جمله خراسان است و بر سرحد بیابان فارس و کرمان و بدانجا هیچ شهری نیست بدین نام و این ، نام ولایت است . شهرهای ان قاین ، جنابذ ، تون ، تور ، خوسف ، طبس کریت و طبس مسینان میباشد . »
"مقدسی" نیز در کتاب "احسن التقاسیم" در خصوص قهستان چنین می نویسد : « قهستان سرزمین پهناور است و که هشتاد فرسنگ سنگین در هشتاد فرسنگ است . ولی بیشتر آن را کوهها و دشتهای خشک و بی درخت فراگرفته است ، قصبه ان قاین و شهرهایش تون ، جنابذ ، طبس و ... است » سپس در مورد شهرهای قاین مینویسد
« قاین تون ، خور ، خوسف ، کرا ، طبس ، رقه ، نیاود ، سناد و طبس پایین را دارد »
"محمد بن ابی طالب دمشقی " در کتاب "نخبه دهر" چنین اورده است :
سرزمین قهستان به معنای شهرهای کوهستانی است که بر کنار بیابانی بین نیشابور و هرات واقع است و در آن شهرهایی چون قاین قرار دارد که بزرگترین ِ شهرهای آنجاست »

در "کتاب تقویم البلدان" "ابوالفدا"نیز چنین امده است : « قوهستان از کوره های [ ولایات ] خراسان است و قوهستان ، کوره ای است بر کنار بیابان فارس و مشتمل بر چند شهر و از ان جمله است قاین که قصبه قوهستان است ...» "حمد الله موستوفی "نیز در "نزهه القلوب" این گونه ذکر کرده است که : « بلاد قهستان و زابلستان ، و آن هفده شهر است . هوای معتدل دارد و حدود ان تا ولایات خراسان و ماوراء و کابل پیوسته است . حقوق دیوانی اش داخل مملکت خراسان است و دارالملکش شهر سیستان و شهر تون و قاین و خوسف و جنابذ از بلاد آن [ میباشند ] .» شهر قاین که مرکز ایالت قهستان دارای برج و باروهای بسیار و خندق و ارگ بوده است ، "ابن حوقل" دراین باره می گوید : « شهر قاین دارای قهندژ و خندق و مسجد جامع است و قصر حاکم در قهندز است . آب انجا از قنات هاست باغستانهای اندک دارد و دهکده های انجا پراکنده است و یکی از نواحی سردسیر به شمار می اید .قاین سه دروازه داشت و بار انداز خراسان محسوب میگردید . » شهر قاین در مسیر شاهراه های اصلی روزگار قدیم قرار د اشته است . راه هایی که از خراسان و قهستان میگذشته اند ، یکی از شاهراه های بزرگ خراسان بود که از سمت بسطام وارد خراسان میشد و از طریق دو شاخه اصلی به نیشابور میرسید و از بوزجان و بو شیخ نیز دو راه به سمت جنوب باختری و باختر می رفتند و و هر دو در قاین به هم می رسیدند . راه هایی که از طبس و خور می آمدند نیز در قاین به هم تلاقی میکردند . بر اساس اخرین یافته های باستان شناسی سابقه سکونت در این منطقه به دوران پارینه سنگی میانی ( حدود سی هزار سال قبل ) میر سد ، هر چند که این سکونتها نمی توانسته است از گستردگی بر خوردار باشد ، چرا که به طور کلی منطقه جنوب خراسان در گذشته های دور توان پذیرش اجتماعات بزرگ انسانی را نداشته و بیشتر استقرارهای اولیه در کوهپایه ها و کنار چشمه سارها صورت گرفته است ، همچنین با ابداع حفر قنات که پایه گذار ان ایرانیان می باشند ، زیستگاههای تقریبن وسعتری در مناطق خشک و بیابانی و نیمه بیابانی وجود نداشته است .

منبع : سایت شهرداری قاین : www.GHAEN.com